De hier beschreven situatie is (nog) hypothetisch. Gemeenten komen in de problemen, maar proberen nog steeds alles om door te gaan. Lasten verhogen, voorzieningen verlagen. Het kan lukken. Maar als het niet lukt …
Het rijk heeft de inkomsten voor de gemeente teruggeschroefd en extra verplichtingen opgelegd. Een proces van jaren, maar het wordt steeds slechter. Het gaat daarbij om soms wel 10% van de begroting. Met alle bezuinigingen en inkomstenverhogingen is dat nog steeds onoplosbaar. Preventief toezicht door de provincie of onder artikel-12-bewind van het rijk? In beide maatregelen wordt geprobeerd de begroting sluitend te krijgen met hulp van provincie en rijk. Soms zelfs met een eenmalige uitkering. Maar als ook daarmee de begroting niet sluitend wordt?
Gaat de gemeente failliet? De banken lenen niets meer, salarissen en uitkeringen worden niet meer betaald, geen onderhoud van wegen en groen? Als het rijk ook dan niet over de brug komt met een hogere uitkering, dan is er maar een mogelijkheid: opheffen, fuseren, herindelen, voordat het te laat is. Voordat we feitelijk failliet zijn.
In de speltheorie kennen we een model dat het spel van de angsthaas heet (chicken game). Het gaat erom dat er een situatie ontstaat waarin iemand de eerste stap moet zetten, maar wie de eerste stap zet heeft verloren. Een bekend voorbeeld is waar twee auto’s op een smalle dijk op elkaar afrijden. Laten ze het op een frontale botsing aankomen of wijkt er één? Dat is de angsthaas (chicken). Dit is de situatie waarin veel gemeenten zijn beland.
Niemand durft te zeggen dat een gemeentelijke herindeling, fusie, de oplossing is. De gemeente niet, want we zijn een trotse gemeente, zelfstandig, een sterke eigen identiteit en als deel van een grotere gemeente heb je minder te vertellen. De provincie niet, want dan krijgen zij een sterk negatieve publiciteit en publieke opinie. Het rijk wil dat niet omdat verplichte herindelingen tot veel gedoe in de Eerste en Tweede Kamer leiden, dat heeft het verleden wel geleerd. En het moment van faillissement komt rap dichterbij.
Sommigen willen nog rigoureuze ingrepen doen, lasten nog verder omhoog, stoppen met sportsubsidies, wegen afsluiten, minder ondersteuning voor de zwakkeren. Onze inwoners draaien er dan voor op. Ze krijgen een karige gemeente en betalen daarvoor de hoofdprijs. Sommigen hopen op een wonder: het rijk betaalt toch. Maar het moment dat de keuze gemaakt moet worden, komt steeds dichterbij.
Wachten we tot het rijk ons dwingt? Maar de minister durft dat niet uit angst voor gezichtsverlies. Wachten we op de provincie? Maar zij hebben met zichzelf afgesproken dat het van onderop moet komen en heel stoer: afspraak is afspraak. Durven we zelf de stap te zetten? Maar dan zijn vast er partijen die geen verantwoordelijkheid nemen en roepen dat het de schuld van de anderen is en dat het niet nodig is. Mogelijk dat de kiezer dat gelooft en bij de volgende verkiezingen op hen stemt, de andere partijen willen dat risico niet lopen.
Niemand durft de eerste stap te zetten, want wie de eerste stap zet, wordt met hoon overladen, bespot en belachelijk gemaakt. Het spel van de angsthaas is in volle gang.